Zientzia, justizia eta Iruña-Veleiako ostrakak –

2020-07-14 09:59 Xabier Gorrotxategi Nieto

Iruña-Veleiako arazoa orain dela 15 urte hasi zen, grafito berriak agertzearekin batera. Baina finkatu, 2007ko abuztuan finkatu egin zen, diputatu berriak grafitoen multzo bat argitaratzea galarazi zuenean. Une horretan eztabaida zientifikoa ukatu egin zen eta bertsio bat, arkeologoena, ez zen irtengo argi publikora, edo bakarrik zirrikitu batzuk aprobetxatuta. Horri esker bertsio bat geratuko zen, ofiziala eta bakarra, baina horregatik ez egiazkoa. Horrelakoa izateagatik fede kontua dugu eta ez zientzia eta, orduan, balioa, mugatua. Horrek ikerlari askok benetako informazioa izatea oztopatu du eta esan daiteke bertsio ofiziala ahoak estaltzeko erabili dela. Aditu horien kuriositate intelektuala desagertu da, desaktibatuta. Bakarrik dakite grafitoetan euskara batua erabiltzen dela edo gaztelania eta horrelako sinplekeriak, adibide egoki batzuen bidez lagunduta. Eta orduan emaitza negargarria da, aditu askok ez baitakite grafitoak oso aberatsak direla. Beraz, egoera horren aurrean edozeinek esan dezake galdera berbera: zeren beldur dira horiek, besteen argitalpena erabat oztopatzeko? Egiaren beldur?

Esate baterako, RIP inskripzioa nahiko izan zen gezurra zen ideia zabaltzeko, kristautasunarekin erlazionatzen zen guztia faltsua zela. Baina epaileak frogatutzat eman du ez dagoela RIP idatzita, hiru marra eta apurketa txiki batzuk besterik ez dela hor lupapean ikusten dena. Orduan funtsezko arazo bat joana da. Eta horrelako moduan, erraztasunez, joan dira filologo batzuek esandako zenbait gauza.

Bertsio bakarra izateak beste ondorio bat ekarri zuen, goi mailako pertsonek hori egin izanagatik, edozein alternatiba baztertzea, maila berekoek ez baitute erraz zalantzan jarriko kideek esandakoa. Baina bertsio bakar horretatik jaiotako ekarpen zientifikoak ez dauka inolako baliorik. Eta zeinetan oinarritzen zen Batzordekideek zabaldutako bertsio ofiziala? ‘Auctoritas’en onarpenean, ez froga zientifikoetan eta, beraz, eztabaida daitezkeen interpretazioetan.

Ulertzeko istorio luze hau jakin behar da ezkutupean gordeta izan den zenbait gauza. Arkeologo interesatu batzuek emandako bertsio faltsua izan zen lehen ekintza eta nire ustez egiazko balioa duen bakarra. Horregatik filologo batzuek egindako eraikina oinarritik faltsua da. Filologo horiek ez dute ezer frogatu, aurretik zekitelako faltsutasuna omen zela guztia. Hain zuzen, filologoek hasieran jasan zuten ezin egona izan zen nola frogatu faltsutasuna, ez baitziren konturatu horretaz, ez baitziren gai horretarako.

Tamalez haientzat, grafitoak aztertuta, filologo horiek azaldutako balizko faltsutasunaren froga- zerrenda argaltzen joan da, grafitoen benekotasuna defendatzen dutenek kontrakoa frogatu duten neurrian (argitalpen bakan batzuetan, sarean eta argitalpen independenteetan), ezer ezetik hurbil geratu arte. Filologo horiek jarraitzen dute pentsatzen erabaki egokia hartu zutela baina haien froga barregarriak balizko faltsifikazioa frogatzeko bistan daude: balizko DENOK benetako DENOSen lekuan; GORY ez dela gorri kolorea, ezta VRDIN urdin kolorea ere; LAGVN ez dela lagun, adiskide baizik; NEV CORNE ESKON, neu Cornerekin ezkondu naizela, edo antzekoa, izan beharko litzatekeela, eta abar (zenbait irakurketa akats kontuan hartu gabe). Zergatik grafitoen euskara ez da posible erromatar aldian, ‘h’ hizkia idatzia ez agertzeagatik eta artikulua agertzeagatik? Horiek ez dira faltsifikazio baten frogak, eta benetako autentifikazio prozesu batean ez litzateke kontuan hartuko.

Faltsifikatzaile batek ez du ezer berririk asmatu beharrik eta espero dena idatziko litzateke. Eta orduan baten batek faltsifikazioa egitekotan artikulua eta hatxeak nonahi kokatuko lituzke. Eta hau da Iruñako grafitoetan ikusten duguna, espero ez dena, eta horregatik hasteko egiazkotasunaren adierazgarriak ditugu, bai artikulua bai izenordain indartuak.
Eta, azkenik, interpretazio interesatu horren kontraesana totala da: horrek frogatzen du euskara batua ez dela erabili grafitoetan, gaur ‘h’-rekin idazten baita. Horregatik, Iruñako grafitoetan ILTA eta NAIA agertzen da, eta ez gaur eguneko hatxedun hitzak, hilda eta nahia.

Iruñako arkeologoek, eta lehena Eliseo Gil Zubillaga, ikerketa eredugarria egiten zuten aztarnategian, nahiz eta epaiketan zikindu batzuek eta besteek, baina ez kasualitateagatik. Metodo arkeologikoa zikintzea eta ukatzea ezinbestekoa zen geroko kontuak justifikatzeko, balizko faltsifikazioa bera. Baina arkeologoen merituak hor daude, lehen ostraka grabatu multzoa Erromatar Inperioan argira atera izana. Kontu hau beste batzuek ikasia, ez daukat dudarik, beste hiri batzuetan horrelako aztarnak aurkituak izango dira.

Bitartean aurkikundeak benetakoak dira aztarnategi bateko geruza baten objektuak direlako. Hori arkeologo guztiok dakite, isilik daudenek ere, baita kontrakoa esaten dutenek ere, egoera maltzurkeriaz aprobetxatzeko helburuarekin. Gainera, grafito batzuk lekuan, ‘in situ’, izan ziren aurkituak eta koordenatuak, azterketako objektuen erregistroan frogatzen den moduan. Hori gutxi balitz grafito bat argazkien bidez izan zen dokumentatua. Azkenik, Diputazioko Errestauratzaileek egoera txarrean zegoen beste bat garbitu zuten eta hitz grabatuak atera zituzten (eta, gainera, horretan VELEIA hitza agertzen zen). Egiazkoak diren hauek zikinduak ere izan ziren epaiketan erdi gezurren bidez, nahikoa zalantza ereiteko. Horren ondorioz, epaileak ez du onartu benetakoak diren guzti hauen balioa, ez dute kontuan hartzen balioa kentzeko gezurra den ‘fabulazio’ bati, grafito guztiak garbiketa lanetan agertu zirela. Eta ez, hori ez da egia.

Epaileak erabaki dezake, interpretazio subjektiboa egiteko ahalmena ematen baitio legeak, faltsuak direla grafito batzuk prozedura tekniko edo juridiko bati jarraituz, peritu batek txosten batean horrelako moduan azaltzen duelako. Baina guk eskubidea dugu peritu horrek esandakoa zientzia eta kritika historikoaren aldetik aztertzeko, erabat zalantzan jarri arte berak esandakoa. Eta horrekin batera diagnosia baliogabetzen dugu eta ezer ezean uzten dugu epaileak egindako justifikazioa. Izan ere, ez badago objektu faltsifikatua ez dago faltsifikaziorik. Beraz, azter dezagun.

Madrideko Institutu horren teknikariak (Epaitegi perituak) bazekien hasi baino lehen ikerketa objektua faltsua zela eta, gainera, faltsifikazioa ziurtatzeko frogak bakarrik bildu behar zituela, polizia judizialak esandakoari ulertu badiogu epaiketan. Eta horretan aritzen da, ikusten duen guztia da faltsifikazio baten balizko froga. Eta ondo esan dut ‘ikusi’, grafitoetan beste kontu batzuk baitzeuden, baina horiek ez ditu ikusten. Ez da posible esatea aproposa gezurra esan duela, berak zehaztu egiten baitu non ikusten duen ikusi beharrekoa. Baina ez du ikusten (ez du ikusi nahi) grafitoak benetakoak direla frogatzen dituzten kontuak, froga zehatzak.

Eta orduan irakurlearen galdera izan daiteke: Objektuen aztarnetan islatzen diren irizpide batzuk egiazkotasunaren aldekoak dira, eta beste batzuk faltsutzearen aldekoak? Eta erantzuna da: ez, benekotasunaren aldekoa den bat nahikoa da objektua benetakoa dela frogatzeko. Argi dezagun kontua. Grafito askotan hitzen ildoen gainean geruza karbonatikoen azken aztarnak geratzen dira eta horiek frogatzen dute aspaldian (erromatar garaian) izan zirela eginak ildoak edo hitzak, eta gutxienekoa da bakarrik zantzu batzuk besterik ez geratzea, zalantarik gabekoak baitira. Eta ez da bakarrik argazki arruntetan ikusten direla, Madrideko Institutu horretan egindako argazki ultramoreetan ere ikusten dira. Baita mikroskopiopean egindakoetan ere. Horiek dira teknikariak, perituak, ikusten ez dituena, ez baitu leku horietara begiratzen.

Bestalde, pentsa liteke Madrideko teknikariarentzat faltsutasuna frogatzeko irizpide erabakigarri bat nahikoa izango zela, baina berak, badaezpada, hiru irizpide erabiltzen ditu. Lehena, ildoek geruza karbonatikoak zeharkatzen dituztela dio, eta horregatik berriak direla. Ondorio hau ez da zuzena, geruza karbonatikoak garbiketan kentzen baitira, ildoak askatzeko eta inskripzioa irakurtzeko. Hori da azterketa arkeologiko guztietan egiten dena, eta perituari ahaztu zaiona esatea. Gainera, ildo batzuetan, esan dugu, oraindik garbitu gabeko zarakar karbonatikoak agerian daudela. Orduan, alferrikako da perituak esaten duena, eta faltsua.

Bigarrena, hitzen ildoak lurrez aproposa bete direla, faltsifikazio ekintza baten ondorio zuzena direla. Hori frogatzea bakarrik ahazten zaio teknikariari, eta hori da balizko interpretazioa onartzeko dagoen pausu bakarra. Gainera, berak esandakoa frogatzeak ez dauka arazorik, bakarrik zati baten lurra atera behar du eta gero ikusi zer dagoen ildoan, hots, lur azpian. Jakina, berak ez du egin eta arrazoia uler daiteke: hori egin balitz frogatuko litzateke benetakoak direla. Perituak, ordea, frogatzea baino deklarazioa nahiago du: faltsuak dira! Ez omen daki zer den zientzia, zerbait frogatzea. Beraz, argudioa onartezina da, gezurra, ildoen lurra aztarnategiko estratuarena baita.

Hirugarrena garrantzitsuena dugu eta nire ustez hori da berak egindako ekarpen bakarra, aurrekoak iritzi espekulatzaileak besterik ez baitira. Perituak mikro-aztarna metaliko modernoak aurkitzen ditu hitz grabatuen ildo barnean. Eta konklusioa da, haren ustez: grafitoak gaur egunekoak dira. Baina ez da hain erraza, berriz ahazten zaiolako demostratzea hori horrelakoa dela. Prozedura zientifikoa ez du bete: aurretik, erreferentziaren moduan grafito experimentalak egin behar ditu, eta ez du egin, eta orduan ez daki zer nolako arrastoak dauden eta zergatik, ez baita posible konparaketa egitea; eta grafitoak ez dituzten keramikak ez ditu ikertu; eta benetakoak diren grafito batzuetan zer agertzen den ez du ikertu; eta garai hartako beste aztarnategi batzuen keramika batzuk ez ditu ikertu, eta arrazoi honengatik eta aurrekoengatik ez da posible konparaketak egitea eta ulertzea kontua; eta indusketa lanetan, garbiketa lanetan, giroagatik eta beste analisi batzuen egin izanagatik gertatzen den kutsadura ez du neurtu. Eta arrazoi guzti hauengatik prozedura zientifikoa onartezina da.

Eta azaldu, gauza asko azaldu behar du eta ez da gai. Esate baterako, zergatik agertzen dira 20ren bat baino metal gehiago, horrek suposatzen baitu tresna asko erabili zirela grafitoak egiteko (ekintza ulertezina balizko faltsifikazio batean). Edo zergatik agertzen dira keramikaren gainazalean eta ez bakarrik ildo grabatuetan, honek suposatuko bailuke keramika puskak ere faltsuak direla (eta horrek ez du inork esaten); eta zergatik dira faltsuak pieza batzuk, demagun, gainazal osoko milimetro batean eta ildoetatik kanpo mikro-metal baztergarri batzuk dituztenak. Ez da gai esateko zein eragin izan duten metalen banaketa horretan keramika puskek jazan duten garbiketa eta ikerketa lanek.

Eta aurreko guzti hori kontuan hartuta perituak ez duela ezer demostratu ikusten dugu, eta egiazkotasuna frogatzen dituzten aztarnak ezkutatu dituela edo ez aipatu. Azken ekintza hauek badakigu zergatik egin dituen, prebarikazio akusazioa ekiditeko. Horregatik agian ez dugu akusazio hori egiterik, baina esan dezakegu berak egiten duen konklusioa faltsua dela prozedura zientifikoaren aldetik, hots, baliorik gabekoa.

Bestalde, euskal inteligentsia osatzen duten buru batzuek ez dute onartu nahi euskaraz idatzi zela garai hartan, baina jendeak jakin behar du garai hartan Erromatar Inperioko hizkuntza ‘indigenak’ idatzi zirela, eta euskararen mugetan zeuden guztiak, ‘galoa’, ‘iberiarra’ eta ‘keltiberoa’, hain zuzen ere. Orduan, ez da bakarrik posible dela euskara agertzea erromatar garaian, espero daitekeena baizik.

Eta nola laburtu prozesu malapartatu hau? Iruña-Veleian ez dago faltsuak diren grafitorik. Bakarrik dago ‘fabulazio’ bat, pertsona batzuek zabaldu zutenak arkeologo batzuk (zuzendariak eta LURMEN enpresakoak) kaltetzeko helburuarekin. Filologo batzuek, besterik gabe, onartu zuten eta beste filologo batzuek kritikarik gabe lagundu zuten, korporatibismoagatik. Azterketa arkeologikoa ukatzen duten beste batzuk ere izan ziren, aztarnategia lapurtu eta ikertu nahi zutelako. Eta zientzialari eta teknikari batzuek gezurra elikatu zuten gupidarik gabe, estatu instituzioak horretarako baitaude. Paraleloan, interpretazio batzuen interesak defendatzen dituztenek ekarpenak egin zituzten hedabideen bitartez. Jarduera horretan, guzti horiek aldarrikatzen duten lehen pausua faltsifikazioa da eta horregatik guztiek egiten dute tranpa diagnosian. Arrazoi berberagatik diagnosiak ez dauka baliorik. Baina ez dago konspiraziorik, arrunt arrunta baita gertatutakoa, gezur batetik abiatu den elur-bolaren efektua soilik, hori bai, batzuek modu maltzurrean aprobetxatua eta beste batzuek, nahita, betaurreko opakuak jantzita.

Ikusita ikusi beharrekoa, benetako zientzialari batek bakarrik gauza bat esan dezake: Iruña-Veleiako ostraken % 99 benetakoak dira, erromatarrak, objektuek oraindik erakusten dituzten aztarna fisikoek frogatzen duten moduan, garbiketa prozesuak apaldu eta murriztu bazituen ere.

Zientziarako berdin da epaileak zer esaten duen, errudun edo errugabetzat hartzen duen E. Gil Zubillaga. Horretan, epailea justizia teknikari bezala arituko da, ikusi ditugun peritu horien txostenak, agian, onartuz. Dena dela, hobe luke pentsatzea zer izan daitekeen Espainiar Justiziarentzat froga zehatzik gabe pertsona bat zigortzea erromatar aldiko benetako grafitoak ‘egin’ izanagatik. Barregarri geratzea.

Azkenik, sententzia epaileari dagokio, baina ez da nor grafitoen faltsutasuna erabakitzeko, zientzialariek esan behar baitute, aurreiritziak ez dituzten zientzialariek. Jakina, erabat independientea den ikerketa baten bidez egin behar dena burututa, eta euskal instituzioek babestu behar dutena. Horiek non daude? Zertan aritzen dira?

Zientzia, justizia eta Iruña-Veleiako ostrakak Zientzia , justizia eta Iruña-Veleiako ostrakak Zientzia, justizia eta Iruña-Veleiako ostrakak Zientzia

justizia eta Iruña-Veleiako ostrakak