PATXI ZABALETA, EUSKALTZAINDIAKO AKADEMIKOA ETA ABOKATUA
«Iruña-Veleiako grafitoak ez desegin»
Abokatutzan lau hamarkadatan aritu izanak eman didan esperientziatik begiratuta, Iruña-Veleiako grafitoak faltsutzea ia ezinezkoa dela uste dut. Grafito horien benetakotasunari edo faltsutasunari buruzko eztabaida esparru judizialetik atera beharko litzateke, non eskandaluz blai dagoen duela sei urte baino gehiagotik hona, eta esparru zientifiko hutsera bideratu.
Horretarako, ezinbestekoa da Iruña-Veleian 2006ra arte aurkitutako 400 grafito baino gehiago suntsipenetik babestea eta analisi fisiko eta kimikoetarako gordetzea, horiek baitira gai honetan hertsiki zientifikoak diren bakarrak eta oraindik, modu ulertezinean, egin ez direnak.
Beste konta ezin ahala grafitoren galera edo suntsipena, 2010ean hondeamakina batekin aztarnategia arpilatzea eragin zuena, kultura eta historia lesaren krimena izan zen, inoiz ere justifikatu ezin dena eta XXI. mendean ulertezina. Kultura-atentatu horren erantzukizuna Arabako Foru Aldundiaren 2010eko zuzendaritza politikoari eta haren aholkulariei dagokie, lehenik eta behin.
Nik bat egiten dut mundu osoko gero eta zientzialari gehiagorekin eta Iruña-Veleian aurkitutako grafitoak egiazkoak direla uste dugun milaka eta milaka euskal herritarrekin. Iruña-Veleiako grafitoak faltsutzea ezinezkotzat jotzen dut, faltsifikazio hipotetiko horren zailtasun teknikoak ia gaindiezinak izango liratekeelako. Erabilitako materialen aniztasunak, haiei atxikitako gaiak eta haien osaerak teknika, metodo eta tresna guztiz sofistikatuak eskatuko lituzkete, eta horiek ez dira deskribatu, ezta bilatu ere. Izan ere, ez da inolako azalpenik edo hipotesirik egin faltsifikazio-metodoari buruz. Ez da ahaztu behar faltsutasun-frogaren zama hori diotenei dagokiela. Nola egin ahal izan zen, zein tresnarekin eta zein metodorekin, eta nola ukatu inskripzioen antzinatasuna ustezko manipulazioa datatu gabe? Gai horietako bat bera ere ez da zientifikoki jorratu Arabako Foru Aldundiaren Aholkularitza Batzorde Zientifiko hantustearen hamar txostenetan eta ondorioetan (Interneten argitaratuak).
Bigarrenik, faltsifikazioaren hipotesia baztertuta gelditzen da "Qui prodest?" argudiaketaren bidez; hau da, nori egingo liokeen probetxu faltsifikazio horrek. Argudiaketa hori funtsezkoa izaten da beti foroan. Agerikoa da faltsifikazioak ez diola inolako onurarik ekarri faltsutzailetzat hartutako akusatuari, hau da, Eliseo Gil Zubillaga jaunari; aitzitik, era guztietako kalte handiak eragin dizkio. Eta aldiz, etekin ekonomiko eta profesional izugarria ekarri dio akusatzaile bati, hala nola Julio Núñez Marcén jaunari, orain aztarnategiko zuzendaria denari, zeinaren jarduna ez baita etikarekin bateragarria.
Hirugarrenik, Iruña-Veleiako grafitoen faltsifikazioaren argudiaketa desegokia eta ezegokia da, erabilitako arrazoibide gehienak hizkuntzalaritzan, fonetikan, onomastikan edo gramatikan oinarritzen direlako eta, beraz, funtsean "aprioristikoak" direlako. Gainera, dagoeneko hainbat kasutan indargabetuak izan dira. Nire ustez, Gorrotxategi, Lakarra, Velázquez eta abarrek grafito horien faltsutasunaren alde emandako argudioek ez dute froga-homologagarritasunik; eta egiazkotasunaren alde Txillardegi, Knörr edo Elexpururen arrazoibideek ere ez dute homologagarritasun hori. Beste argumentazio zientifiko batean daude. Elementu fisiko batzuen faltsifikazioaren inguruan, Iruña-Veleiako grafitoak edo ostrakak kasu, filologia eta hizkuntzalaritza euskalduna edo orokorra dogma bihurtzea, lurraren eboluzioa edo mugimendua ukatzea bezala da, Biblia eskuan.
Arabako Foru Aldundiaren kereilaren aurretik datatutako txosten bakarra, gaia judizializatu zuena, Joakin Gorrotxategi jaunarena da, 2008ko uztailaren 25ekoa. Lehenago, Gorrotxategi jauna grafitoen egiazkotasunaren alde agertu zen jendaurrean, eta Gil jaunarekin nolabaiteko lankidetza izan zuen. Gero jarrera aldatu zuen eta bere aldaketaren berri ematen duen dokumentua da Amelia Baldeón Arabako Arkeologia Museoko zuzendariari idatzitako gutuna. Bertan honako hau irakur daiteke: "Azken egunean ikusitako grafitoetatik, LAGVN euskara arrunta izan daiteke, baina MARCOS Marcus-en lekuan ezinezkoa da." Hau da, Fisikaren gainetik Filologia edo Onomastika ezartzea da, fosilei Genesia ezartzen saiatu ziren bezala.
Hala ere, Idoia Filloyk, ukaezinezko eran, 2012an aurkitutako Ara erromatarraren azterketaren bidez, kereilaren aurreko irizpen bakar horren funtsezko bi akats agerian utzi ditu: 1) Iruña-Veleiari aplikatutako VELEIA izena; faltsutzearen aldeko batzordeak lehenagotik ukatua zuen kontua, grafitoetan hamahiru aldiz agertu zelarik, eta Gorrotxategik B-rekin agertu behar zuela zioena (bere txosteneko 14. or.), ondorio hori “euskara zaharraren sistema fonologikoa”ri atxikiz. Hala ere, 2012an Veleia izena zuen Ara aurkitu ondoren, V-rekin idatzia, egiazkotzat aurkeztu zuten, eta faltsukeriaz esan, izen hori lehen aldiz agertu zela. 2) Gorrotxategik "benetakotasun test" gisa adierazten du M letraren forma, eta egiazkotasun-seinale gisa adierazten du "adar zeiharrek osatzen duten barneko angelua kaxaren amaieraraino iristea", eta hori ez zen grafitoetan ematen. Baina 2012an aurkitutako Aran, Gorrotxategik berak, Nuñezek eta beste batzuek egiazkotzat jo zutenean, M letraren ("benetakotasun testa") barne angelua ere ez da beheraino iristen.
Gorrotxategiren txostenean beste baieztapen eztabaidagarri asko daude, hala nola hebraiera eta euskararen arteko kontaktu zuzena ezeztatzea edota J, Y eta Z letren antzinatasuna ukatzea. Baina azpimarratzea merezi duena da txosten horretan bertan arrazoiak daudela Iruña-Veleiako grafitoak ez daitezela suntsitu eskatzeko. Horrela bada, euskal ostrakei buruzko bigarren konklusioan, 3.10 ataleko 2. paragrafoan, gainerako guztien faltsutasuna defendatzen duen biribiltasun dogmatiko berarekin esaten du 65 euskal ostraken eta grafiak dituzten beste 71 piezaren artean egiazkoa den bat badagoela, 10426 zenbakiduna. Benetako bat badago, zergatik ez da gehiago egongo?
Grafitoetako bat gutxienez egiazkoa eta faltsifikatu gabea dela egia balitz ere, "Aholkulari zientifikoek" ez zuten onartu edo onartu behar aztarnategia hondeamakina batekin suntsitzea 2010ean.
Baina gehiago dago. Gorrotxategi jaunaren irizpen bereko 6. zenbakiko III. atalean, Ondorioak, honako hau irakur daiteke hitzez hitz: "Ostrakaren eta grafitoaren arteko aldea funtsezkoa da; izan ere, multzo osoan grafito gisa katalogatu daitezkeen pieza asko daude. Pieza hauetako batzuk benetakoak direla uste dut. Horrela, zalantzarik gabe, 10426 zenbakiduna eta 12067 zenbakiduna (titulus pictus P.C irakurketarekin). Aurreko urteetan aurkitutako piezen artean honako hau da benetakoa: Pompeiae Valentinae, bai paleografiagatik, bai sistema onomastikoaren zuzentasunagatik". Aurrerago gaineratzen du: "Ziur asko letra, marra eta abarreko ebakidura gutxi batzuk benetakoak izango dira. Hala iruditzen zaizkit aurpegi batean gurutze bat daramaten joko-fitxa batzuk (6378 eta 6417 zenbakidunak)". Beraz, benetako grafitoak eta ostrakak daude, Gorrotxategiren arabera ere. Zer egin? Gaia desjudizializatu, grafitoak edo ostrakakak zaindu eta baliabide fisikoekin aztertu (ez filologikoak, linguistikoak, onomastikoak eta fonetikoak) euskarrien gaineko manipulaziorik egon den ala ez, horien antzinatasuna inork ez baitu zalantzan jartzen.
Hala ere, Iruña-Veleiako ostrakak edo grafitoak babesteko arrazoi erabakigarriena haien manipulazioa defendatzeko erabilitako argudioen izaera desegokia da. Hitzez hitz errepikatzen ditut Gorrotxategiren hitz batzuk, III. ataleko 1. ondorioak: "Faltsutasunaren baieztapenaren oinarria da grafiak eta haietan agertzen diren terminoen forma espezifikoak ez datozela bat antzinatasunerako espero denarekin (V. mendea baino lehen), eta, aldiz, euskarriak eta zenbait forma paleografiko, zalantzarik gabe, antzinakoak dira, batez ere goi-inperiokoak". Hau da, hizkuntzalaritzaren faltsutasun fisikoa ondorioztatu nahi du. Hau da, Genesia eskuan dugula, Galileo eta Darwin eserialdi batean kondena ditzakegu.
Zertan gauzatuko zen grafitoak edo ostrakak manipulatzea edo faltsutzea, halakorik gertatu izan balitz? Gorrotxategiren hipotesia, aurreko paragrafoan aipatutako atal berean, in fine, sentsazio hutsa da, eta, beraz, ez-zientifikoa: "Batzuetan, iruzurgileak (sic singularrean) bere testua letra zaharren gainean (edo berraprobetxatuz) idatzi duela iruditzen zaigu, hala uste dut 5. sektoreko 11139.aren kasuan". Gorrotxategi jaunak behin baino gehiagotan errepikatu du bere irizpenean bereizketa bat: 2005-2006 biurtekoaren aurretik aurkitutakoa, egiazkotzat jotzen duena, eta biurteko horretan aurkitutakoa, zeina, adierazitako moduan manipulatuta dagoela baieztatzen baitu, eta irmotasun handiz. Honako hau dio, hitzez hitz, III. ataleko (Ondorioak, 2. zk.): "Faltsifikazio baten aurrean egotearen konbentzimendua erabatekoa da, inolako zalantzarik gabe. Eta gorago adierazitako arrazoiengatik, are irmoagoa da ostraka latindarren kasuan euskaldunen kasuan baino” (sic). Azken batean, iruzurgile bat aipatzen du, 2005/6 biurtekoan denboralizatzen duena, baina faltsifikazioan erabilitako metodoari buruzko sentsazio bat besterik ez du. Apriorismo hutsa.
Hona hemen aurrekotik sortzen diren galderetako batzuk: nola liteke Iruña-Veleian ostraka edo grafitoak agertzen ez jarraitzea 2010ean Nuñezen taldea aztarnategian sartu zenetik? 2007a baino lehen 400 ostraka eta grafito baino gehiago agertu baziren, batzuk 2005/6 biurtekoa baino lehenagokoak, zalantzarik gabe egiazkoak diren inskripzioekin, eta beste batzuk biurteko horretakoak, zeinen euskarriak aspaldikoak diren, baina manipulatuak izan diren ala ez eztabaidatzen den, nola ez da agertzen 2010az geroztik inolako ostrakarik edo grafitorik? Zer egin du eta zer egiten ari da Nuñezen taldea 2010az geroztik, grafitoen euskarri guztiak, zalantzarik gabe, antzinakoak baziren? Zeuden eta egongo ziren grafito eta ostraka guztiak hondeamakinak eramango zituen 2010ean? Nola liteke 2010ean Nuñezen taldea nagusitu zenetik inskripzioak dituen euskarri bakarra aurkitu izana, 2012an aparkalekuko langileek, hain zuzen, aurkitu zuten Ara erromatarra?
Badira polemika biziak sortzen dituzten beste gai batzuk ere. Adibidez, testuen interpretazioari dagokionez. Horrela, RIP duen gurutze famatutik hasi, estamentu erlijioso batzuk hainbeste kezkatu zituena, Nefertiti, Nefertari eta abarren aipamenera arte; edo, barregarri uzteko, Descartes bezala interpretatu nahi izan dena (baina MISCART irakurtzen dena) edo aforismo eta zeinu jakin batzuen antzinatasunari buruz, eta abar. Polemika ulergarri horiek guztiek, batzuetan sarkastikoak eta mingarriak, ez diote oinarri zientifikorik ematen faltsifikazioa egozteari, froga fisiko eta kimikoak edo prozedurak eta metodoak azaltzen ez dituzten bitartean.
Pentsa dezagun. 2003an, Iruñeako Gazteluaren plazan, ustekabeko aztarnategi arkeologiko bat agertu zen, hiru estratutan: goiko geruzan, aldi berean, musulmana eta kristaua zen hilerria, erlijio eta kultura elkarbizitzaren adibide enblematikoa eta bakarra. Tarteko estratua, erromatar terma batzuk ziren, oso kontserbazio egoera onean zeudenak. Beheko geruza Vasconiako hiria zen. Dena zaborretara bota zuten UPNko agintariek (alkatesa eta presidentea), garapenaren ikurtzat hartutako aparkalekua (100 metro harantzago egin zitekeena) eta biolentoen aurkako borroka sinbolizatzen zituen alarde batean. Josemiguel Barandiaranek beti uzten zuen ikertutako aztarnategien zati bat aldatu gabe, etorkizuneko ikertzaileek azter zezaten. "Guk baino baliabide hobeak izango dituzte", zioen. Etorkizun hurbilean jakingo da ziurtasun fisikoarekin, "iruzurgileren bat egon den, testua letra zaharrez idatzi duena (edo berraprobetxatu duena)"; Gorrotxategiren hitzez hitzeko esaldia.
Ondorioa: Arabako Aldundiak atzera egin behar du hain zentzugabea eta zaharkitua den kereila batean. Inork ez du eztabaidatzen Iruña-Veleiako ostraka eta grafitoen euskarrien antzinatasuna. Inork ez du jada zalantzan jartzen benetako idazkunen existentzia, ezta Iruña-Veleia hiriaren identitatea ere. Inputazioa -nire ustez funtsik gabea-, antzinako euskarrien gainean iruzurgileren batek manipulaziorik egin zuen ala ez ikustera mugatzen da. Inolaz ere ez da zentzuzkoa Iruña-Veleiako ostrakak eta grafitoak suntsitzea. Ikerketa zientzialarien eskuetan jarri behar da, berme osoz eta inpartzialtasunez.
