1

Kokapena.

Aztarnategi hau Araban dago, Gasteiztik gertu, Iruña Oka udalerrian, Billoda eta Trespuentes herrien artean. Erromatar aurreko herri garrantzitsu bat izan zen Burdin Aroan, Karistiarren etniakoa.

Erromatarren garaian bere garapenik handiena lortu zuen, Iruña-Veleia, iparraldeko komunikaziobide nagusiaren trazatuan, Astorga eta Bordele lotzen zituena. 120 hektarea baino hartu zituen (agian 200 inguru) eta 10.000-20.000 biztanle inguru izan omen zuen.

III. mendeko krisiaren ondoren, bere hiriazalera murriztu zuen eta harresi indartsu batekin babestu zen. Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori ondoren gainbehera eta abandonu garai bat etorri zen.

Hala ere, ondorengo Erdi Aroan leku hura oraindik garrantzitsua zen. Velegiako apezpikutza IX. mende inguruan zegoela jakin da, eta XIV. mendean Iruñako Andre Mariaren Priorato ezarri zen, San Joan Ordenakoa.

Aztarnategi honetan indusketa ugari egin dira, horien artean Gratiniano Nietorenak 1949 eta 1954 bitartean eta Juan Carlos Elorzarenak 1975ean.

Hiria desagertu zenean, oroimenean “Iruña” izena besterik ez zen geratu, baina jakina zen Veleia izeneko hiri bat egon zela, eta, hain zuzen ere, Eliseoren taldeak zenbait grafito aurkitu zituenean, “Veleia” idatzita, jakin izan zen herriak belaunaldiz belaunaldi transmititu zuen “Iruña” hori Veleia ere bazela. Horregatik erabiltzen dira orain bi terminoak.

2

Finantzaketa garrantzitsua.

Eliseo Gilek 1994. urteaz geroztik indusketen fase berri bat hasi zuen, hasiera batean urteroko hilabete bateko udako kanpainetan, Arabako Foru Aldundiaren dirulaguntza batekin eta Vital Kutxaren lankidetzarekin. 2000. urtearen hasieran, Eusko Trenetik finantziazio handia lortu zuen,nahi zuelako Araban publizitate eragin handiko zerbait babestea, eta, horretarako, Araban kulturproiektu garrantzitsu bat sustatu. Gasteizko alkate José Angel Cuerdak ez zuen onartu Eusko Jaurlaritzak Araba konpentsatzeko proposatu zuen tranbia eraikitzea, Bizkaiko metrorako egin behar zen gastu handiaren aurrean. Izan ere, Arabak ere diru kopuru handia jarri behar izan zuen bertan.

10 urterako hitzarmena sinatu zen, urtean 400.000 euro inguruko finantzaketarekin. Arabako arkeologian lehen aldiz, lurraldeko aztarnategi arkeologiko enblematikoena ikertzeko eta balioesteko talde egonkor bat eratu zen, urte osoan lan eginez.

Lurmen S.L. enpresa arduratu zen proiektuaz, Eliseo Gil eta Idoia Filloy arkeologoak buru zituela. Zortzi profesionalek eta dozenaka kanpoko kolaboratzailek hartu zuten parte, eta udan bolondresak ere joaten ziren.

3

Aurkikuntza garrantzitsuak 2005etik aurrera.

Iruña-Veleia zaharra informazio historiko ugari ematen hasi zen. Aurreko indusketa zaharren sektore guztietan esku hartu zen, erromatarren garaiko etxe handi eta beste eraikin batzuk ikertuz eta berriztatuz eta dagozkien geruzei lotutako kultur hondakin ugari topatu ziren.

Lehen aldiz, datazioakegin ziren topatutako hezurrak karbono 14 bidez analisatuz. Ustegabean, domus bat induskatzen ari zirela, ostraka multzo handi bat aurkitu zuten. Ostrakak zeramika zatiak eta inskripzio eta grabatuak dituzten materialak dira.

Eusko Trenekin sinatutako hitzarmenari dagozkion hiri barruko lanekin batera, Lurmenek aztarnategia mugatzeko programa bat egin zuen, Eusko Jaurlaritzak finantzatuta. Ehunka zundaketa estratigrafiko egin ziren, eta horietako batzuetan ostraka berriak aurkitu ziren. Guztira, hogei bat puntutan aurkitu ziren horrelako ebidentziak.

4

400 grafitoko altxor handia: euskera, latin arrunta, etab.

3 urte eta erdiko indusketetan, indusketa metodo modernoari jarraituz, HarrisMatrix erregistro estratigrafikoaren sistemarekin, Lurmenek 400 grafito inguru aurkitu zituen inskripzio edota grabatuekin.

En total unas 60 palabras diferentes en euskera repetidas varias de ellas. Hasta entonces solo teníamos unas cuantas palabras en las lápidas de esa época (neskato, andere, cison…) pero aquí teníamos frases completas (“nere ata arraina arrapa”, “neure ata zutan aizena”…), verbos, familias de palabras como la familia (ama, ata, neba, reba, mona…) o los colores (belta, zuri, urdin, gori,…), etc. Un grandísimo tesoro.

En latín también aparecieron nombres de dioses, frases completas… Por tanto también es importantísimo todo lo que se ha encontrado para conocer el latín de esta época en Euskal_Herria.

5

Kristautasuna.

Gai honekin oso garrantzitsuak diren grafitoak ere aurkitu ziren, hala nola, munduko azken afaririk zaharrena izan daitekeena, non dizipulu bat Maria Magdalena izan zitekeela dirudien, Erroman aurkitutakoak baino lehenagoko kalbarioak, Jesusen bizitzaren historia irudietan, bere gurasoak kristauak izateagatik hil dituztela idazten duten gazteen testigantzak, etab.

6

Grafitoen aurkezpen publikoa eta egin ez ziren datazioak.

Argi dagoenez, aurkikuntzek itxaropen handia sortu zuten hemengoen eta kanpokoen artean. Aurkitutako grafitoen benetakotasuna egiaztatzeko metodo baten aplikatzea pentsatu zen, haren garrantzia eta inplikazio historiko-kulturalak kontuan hartuta.

Pertsona egokia zein izan zitekeen pentsatu zen: _Rubén_Cerdán, Arabako Foru Aldundiarekin elkarlanean aritu zen teknikari bat, Urizaharreko anbar fosilean harrapatutako intsektuen aurkikuntza oso garrantzitsua aztertu zuena. Cerdan, fisikari nuklearra zen bere curriculumaren arabera eta Eliseori Arabako Foru Aldundiak berak antolatutako jardunaldi batean aurkeztu zioten. Horrela ezagutu zuen Eliseo Gilek Cerdan jauna, geroko zoritxarrerako.

Cerdanek “patinen analitika bat” egitea proposatu zuen. Piezen gainazalen patina eta inskripzio eta grabatuenak bat bazetozen eta koherenteak baziren, ostrakak_erromatar garaikoak zirela baieztatu ahal zen zientifikoki. Cerdanek proposatu zuen mikroskopia elektroni-koaren analisiak Parisko_CNRSn egitea, eta bera arduratuko zela emaitzen azken interpretazioaz.

Proiektua Aldundiari aurkeztu zitzaion, eta hark bere gain hartu zuen finantzazioa. Cerdanek azterlanaren azken memoria eman zuen eta horren arabera grafitoak benetakoak ziren. Ondorioz, lehenengo ostraken aurkezpen publikoa egin zen: latin arrunta eta ikonografia erlijiosoa zituzten grafitoak.

ostraken aurkezpen publikoa egin zen: latin arrunta eta ikonografia erlijiosoa zituzten grafitoak.

Aurkezpen publikoan, Eusko Treneko zuzendari batek, adostu gabe, inskripzio gehiago bazeudela esan zuen, aintzineuskeraz idatzita.

En el juicio Cerdán no aportó pruebas de que hiciese dicho estudio. Sin embargo la Diputación podría haber enviado de nuevo al CNRS de París los grafitos para que se hiciesen sí o sí las dataciones pero se negó a ello. Es decir, ni Cerdán ni la Diputación hicieron los deberes.

7

Iruña-Veleiaren kontrako eraso publikoa hasi zen: Almagro Gorbea (Historiaren Akademia).

Tragedia Martin Almagro Gorbeak hasi zuen. Prentsan egindako adierazpenetan, argudio sasizientifikoak erabili zituen, hala nola “euskerazko inskripzioak aurkitu ezin izan ziren lekuetan egin zirela” (sic). Esan behar da Almagro “panzeltismoaren” babesle sutsua dela eta bere ustez Euskal Herrian erromatar garaian zeuden tribu guztiak “zeltak” zirela. Beraz, ezin zuten euskeraz hitz egin eta ostraka hauek abertzaleek asmatutako trikimailu bat baino ez da.

Hubo que salir al paso con una rueda de prensa de urgencia, en la que Eliseo Gil, acompañado de los académicos Joaquín Gorrochategui y Henrike_Knörr, confirmaron el hallazgo de un conjunto de inscripciones con términos que remitían al vasco antiguo.

8

Iritzi aldaketa eta faltsukeriaren aldeko kanpaina.

Egun gutxiren buruan gertaerak bizkortu eta korapilatu egin ziren. Zenbait intelektualek, pentsamendu zentralista espainiarri lotuak, aurkikuntzen aurka agertu ziren bat -batean. Gorrochateguik berak ere 180 gradu aldatu zuen bere iritzia, eta faltsukeriaren defendatzaile nagusi bihurtu zen.

El Correo-k gurutzada eta estatu gai modura hartu zuen gaia eta Joseba Lakarrari eta Joaquin Gorrochategiri egindako elkarrizketak argitaratu zituen, grafitoak faltsuak zirela esanez. Izan ere, Joaquín egiazkotasunaren alde egotetik astebetean faltsuak zirela esatera igaro zen, asteburu bat Pirinioetan igaro ondoren (ez dakigu norekin) eta tartean dataziorik edo antzekorik egon gabe.

Komunikabideetan egindako jazarpen kanpainarekin batera, sare sozialetan ez ziren atzean geratu eta egur galanta banatu zuten. Alicia Canto akademiko zenduak Interneten egindako lana aipatu behar da. Izan ere, Cantok denbora eta baliabide izugarri erabili zituen aurkikuntzei eta indusketen zuzendariari izen ona kentzeko. Horren trukean izendatu zuten, 2011an Academia de la Historiako kide.

9

Lorena Lopez de Lacalle Kultura diputatua eta Aldundiko Batzordea.

Lorena 2008an egoera aztertzeko batzorde bat sortu eta zuzendu zuen. 10 txosten enkargatu ziren, eta horietatik 6k ondorioztatu zuten grafitoak faltsuak zirela, batek zalantza handiak zituen egiazkotasunari buruz eta hiru txostenen arabera ezin zen jakin. Henrike Knörrena ez zen aurkeztu, urte hartan hil zelako eta ezin izan zuelako amaitu.

Faltsukeriaren aldeko 6 txostenetatik, bi EHUko Arkeologia Arlokoak ziren, eta behin Lurmen kanporatuta, haren ordez sartu zen, hau da, interes gatazka zuen. Beste bi Gorrochategui eta Lakarrarenak ziren.

Batzorde horren bilera batean Eliseo Gilek proposamen zientifiko bat aurkeztu zuen gaia desblokeatzeko eta eztabaida konpontzeko. Analisi eta azterketa berriak eskatu zituen, datazio berriak, eta aurkikuntzak egin ziren lekuetan kontraste indusketa arkeologikoak egitea.

Proiektu horri ez zitzaion inoiz erantzun, eta, beraz, arazoa zientifikoki konpontzeko aukera bakarra betiko eten zen. Diputatuak erantzun politikoa eta bide judiziala aukeratu zituen. Horretarako, komunikabideen laguntza izan zuen, bertsio ofizialaren zabaltzaile eraginkorrak hauek. Gai hau ulertzeko funtsezkoa da datazioen ukapenaren puntu hau ezagutzea.

10

Lurmenen kanporaketa.

2008ko azaroaren 19an, Aldundiak aztarnategitik bota egin zuen Lurmen. Erabaki hori justifikatzeko prentsaurrekoan, Lakarrak esan zuen Descartes agertzen zela eta gezurrezkoa izateaz gain, historiari buruzko ezer ez ezagutzea zela (barreak eginez). Juan Manuel Madariaga fisikariak adierazi zuen grafitoen analisietan osagai moderno bat aurkitu zuela, deribatu nitrozelulosiko bat, eta, beraz, inskripzioak faltsuak zirela ulertzen zela.

Hurrengo egunean, Eliseok kanporatzea baloratzeko eta argudioak emateko eman zuen prentsaurrekoan, bere datazioak eta katak egiteko proposamen zientifikoa ez zela gauzatu gogorarazi zuen, ez zuela “Descartes” jartzen, “Miscart” baizik, eta Madariagak aipatu zuen osagai modernoa apurtutako zenbait grafito itsasteko erabiltzen zen kola zela, hala nola Seneca-Socrates-Virgilio-Miscarten grafitoa. Hori da arkeologian ohikoa den prozedura: pieza beraren zatiak kola nitrozelulosiko batekin lotzea. Horrela, behar izanez gero, kola hori kendu daiteke objetua kaltetu gabe.

Bitxia bada ere, Madariagak azkenean bere txostena Aldundiko Erregistroan geroago sartu zuenean, esaten zuen ezin zela baieztatu egiazkoak ziren ala ez, eta ez zuen jaso prentsari esandakoa.

11

Aztarnategiaren lehen txikizioa hondeamakinarekin. .

Tras la expulsión del equipo de Eliseo Gil la Diputación dio la responsabilidad del yacimiento al Area de Arqueología de la UPV que había ayudado a expulsar a Eliseo. Lo primero que hizo nada más entrar fue destrozar hasta las losas todo un sector, introduciendo la pala hasta metro y medio y rompiendo todos los estratos arqueológicos. Bideoa

Grafitoak faltsuak direla esaten dutenetatik inork ez du ordutik hona gertatzen ari diren kalte horiei buruz ezer esan. Horixe kontuan hartzeko beste datu garrantzitsua da.

12

Grafologia.

Eztabaida zientifikoaren alde eta faltsukeria zalantzan jartzen zuen mugimendu bat egon zenez (Interneten blog batzuk, hitzaldiak…), Lorena diputatuak grafologia txosten bat egiteko agindu zuen, grafitoak Eliseo Gilek berak faltsutu zituela frogatzeko. Lehen txostenak premisa hori baieztatzen ez zuenez, beste grafologo talde bati beste txosten bat egiteko agindu zion, eta ondorioak oso argiak ez zirenez, erantsitako azalpen bat egiteko agindu zuen. Guztira 60.000 euro baino gehiago gastatu ziren txosten horietan, gero, epaiketan kontuan hartu ez zirenak, ez zutela eta ezertarako balio maila zientifikoan. Diru horrekin grafito dezente datatu zitezkeen. Egunkarietan (Berria, Correo…), informazio hori faltsukeria zabaltzen jarraitzeko erabili zuten.

13

Egiazkotasunaren aldeko txostenak.

Denborak aurrera egin ahala, hainbat ikertzailek 25 txosten baino gehiago argitaratu dituzte. Irizpen edo txosten horiek, puntuz puntu, Aldundiak 2008an enkargatutako 6 txostenen grafitoak faltsutzat jotzeko argudio guzti-guztiak ezeztatu dituzte.

Faltsukeriaren puntu batzuk berez erori dira, hala nola Gorrochateguiren bat, zeinak esaten baitzuen” Veleia” idatzita agertuz gero B formarekin egon beharko lukeela, eta ez V formarekin, Eliseok 12 grafitotan aurkitu zuen bezala. Lurmen kanporatu ondoren, eta EHU sartuberria, langile batek aldare bat aurkitu zuen aparkalekuko obretan, “Veleia” hitzarekin.

Egiazkotasunaren aldeko txosten guztiak euro bat kobratu gabe egin dira, eta egileek haien prestigioa arriskuan jarri dute. Horien artean Edward Harris, arkeologia modernoaren aita, Antonio Rodriguez Colmenero, Héctor Iglesias, Juan Martin Elexpuru, Ulrike Friz, Txillardegiren gutunak, etab.

Egiazkotasunaren aldeko txostenak

14

Argitzearen aldeko mugimendua.

2008an kanporatu zituztenetik, Euskeraren Jatorria, SOS Iruña-Veleia, Martin Ttipia, Iruña-Veleia Argitu plataforma (Lurmenekin batera aurreko hiri elkarte hauek osatzen zuten plataforma) eta Iruña-Veleia Martxan elkarteek gai horri buruzko eztabaida bultzatu dute, eta era guztietako jarduerak egin dituzte: bilerak erakundeekin, kargu publikoekin eta diputatuekin, 100 hitzaldi baino gehiago, astero Aldundiaren aurrean, enkarteladak, kontzentrazioak eta manifestazioak, 3 kongresu, suntsiketengatiko errekurtsoak epaitegian, bisita gidatuak aztarnategira, informazio ugari Interneten, artikuluak eta prentsaurrekoak, etab.

15

Lorena Lopez de Lacalle: “Vatikanora deitzen dudan bakoitzean barre egiten digute”

Grafitoen aurkako kanpaina hasi zenean, Iñaki Aldekoa Arabako Batzar Nagusietako Aralarreko diputatua Henrike Knörr euskaltzainburuordearekin bildu zen bere iritzia jasotzeko. Erantzun zion ez zuela uste Eliseo faltsifikatzailea zenik, agian geruzak mugituta zeudela eta grafito batzuk estratuak ematen zuena baino berriagoak izan zitezkeela, baina arkeologiak argitu behar zuela grafitoak noizkoak ziren, eta gero hizkuntzalariek eta historialariek hitz egingo zutela.

Ondoren, Lorena Lopez de Lacalle kultura diputatuarengana joan zen eta Henrikeren iritzia azaldu ondoren, Lorenak erantzun zion Vatikanora deitzen zuen bakoitzean barre egiten zietela. Hau da, faltsukeria ebatzi zuena ez zen laborategi bat izan, Vatikanoaren presioa baizik.

16

Epaiketa: akusazioak bai, dataziorik ez.

Inputatua izan zenetik ia 12 urte igaro ondoren (Euskal Herrian inoiz gertatu ez zena) eta hedabide guztiak (gaztelerazkoak zein euskerazkoak) faltsukeriaren alde eta Eliseoren aurka egonda, epaiketa 2020ko otsailean egin zen.

Los informes profalsedad que sirvieron para procesarle y tenerle como falsificador durante 12 años ni se mencionaron en el juicio. Siguieron la técnica de Madariaga para expulsar a Lurmen en el 2008 y eligieron un técnico que trabaja en el Ministerio de Cultura. Debemos recordar que la Academia de la Historia también pertenece a este ministerio. Navarro analizó solo 39 grafitos de los 400 y dijo que la mayoría eran falsos porque encontró componentes modernos en las superficies.

La defensa de Eliseo demostró que esos componentes tenían unas 5 micras, y que por tanto podían haberse transmitido por contacto en el transporte o limpieza, porque cuando se hace una inscripción con un objeto punzante se crean restos de 50 micras y no de 5.

Era berean, museoko zaharberritzaileek baieztatu zuten haiek aztertutako grafitoak egiazkoak zirela uste zutela. Adibidez kalbariokoa. Faltsukeriaren aldekoek esan zuten RIP jartzen zuela eta hori ezinezkoa zela garai hartan. Langileek miscroskopioan 3 marra ikusten zirela esan zuten, eta ez zirela R eta P letrak. Era berean, esan zuten 59 kutxa kendu zizkietela eskuetatik, garbitzen ari ziren bigarren kaxan ikur kristau bat aurkitu zutenean, eta ez zituztela berriro ikusi.

Epaiketaren une batean, Navarrok esan zuen grafitoak aluminiozko erretiluetan izan zituela, analisietan gehien atera zen osagai modernoetako bat izan zena, hau da, grafitoak ez ziren kontaktutik babestu. Navarrok halaber esan zuen ez zuela esperientziarik lan horietan, eta erabilitako aparatua kalibratu gabe zegoela. Baina Isabel Diez-Pardo Hernández epaileak ez

.

17

Gose greban 99 egunez.

Eliseoren kontrako epaiketan dataziorik ez zenez egin, Iruña-Veleia Martxan-eko kide batek, Jose Maria Lejardik (Gabixola izenez ere ezaguna), eta beste 4 pertsonak gose greba hasi zuten 2020ko uztailaren 23an. Handik gutxira, Gabixolak bakarrik jarraitu zuen eta 99 egun eman zituen jan gabe, gai hori zientifikoki argitzeko eskatuz. Ana del Vall diputatuarekin hitz egin ondoren, eta plan berriarekin gai hori argituko zela adierazi ondoren, greba utzi zuen. Gero diputatuak ez zuen bere hitza bete.

18

Bide bakarra: datazioak.

Arkeologiak hainbat teknika du datazioak egiteko. Adibidez, termoluminiszentziaren bidez “Yave” … idatzita duten adreiluak noiz egosi den jakin dezakegu eta, idazkuna egosi aurretik idatzi direnez, noiz idatzi ziren jakingo genuke.

Beste grafito batzuek kaltzio karbonatoa edo sedimentuak dituzte letren gainean, eta kasu horietan karbonato edo sedimentu horiek letren gainean zenbat denbora daramaten aztertzen da.

Azkenik, inskripzioak dituzten hezurrak karbono 14rekin datatzen dira. Behin hezurra noizkoa den jakinda, zerbait idazten saiatzen gara, eta antzinakoak badira, oso zaila da, oso gogorrak baitira. Grafito horien data, beraz, ez da hain segurua, baina gaur egun egin diren ala ez baztertzeko balioko luke. Kedarra duten grafitoetan ere karbono 14 erabil daiteke.

19

Arrazoiak? Estatu arazoa da.

16 urtetan dataziorik egin ez izanaren arrazoiak, hedabideek egia ez esatearen arrazoiak eta erakundeek eta unibertsitateak gai honetan zientzia ez defendatzearen arrazoiak bat baino gehiago dira, baina funtsean hiru direla uste dugu:

• Vatikanoak presioa egin zuen, agertu diren eta etorkizunean ager litezkeen grafitoek kristautasunaren hasieraz kontatu digutena bertan behera uzten dutelako.
• Grafitoek ere Academia de la Historiak azken aldian euskerari erasotzeko bultzatzen ari den euskalduntze berantiarraren teoria ezabatzen dute. Teoria horren arabera euskera III-VI. mendeetan heldu zen Euskal Herrira eta ez da betidanik hemen egon.
• Grafitoek ere euskerari buruzko teoriak aldatzera behartuko lukete. Teoria horiek unibertsitatean irakasten dira, eta bertan esaten da euskerak erdia baino gehiago latinetik hartu duela, eta abar.

Adibidez, grafito batean Gure Aitaren hasiera agertzen da, eta III. mendekoa da! Gainerako hizkuntzetan askoz beranduago agertzen dira. Letra batzuk kaltzio karbonatoz estalita daude, beraz, datatu daiteke, baina ez dute 16 urtetan egin. Ez diezagutela euskaldunoi esan “Háblame en cristiano”

Faltsukeria defendatzen dutenek gezurrezkoak direla pentsatuko balute, beraiek izango ziren datazioak egiten lehenak, eztabaida hau behingoz ixteko. Zergatik ez dute egin? Badakitelako

20

Aztarnategiaren suntsiketa sistematikoa.

Hondeamakinarekin aztarnategian zer suntsitzen ari diren ikustea nahikoa izan beharko luke hemen zerbait gertatzen ari dela konturatzeko. Baina ikusi nahi ez duenak bertsio ofizialean sinesten jarraitzen du, ezer zalantzan jarri gabe.

Orain arte, aztarnategiko 6 gune suntsituta daude. Batean izan ezik, gainerako 5etan hondeamakina metro eta erditik 4 metroko sakonera arte sartu dute, erabat debekatua dagoena, eta geruza arkeologiko asko suntsitu dituzte. Euskaltzaindia, Arantzadi, Eusko Ikaskuntza, Kontseilua eta beste hainbat egunkari, aldizkari eta irratiren isiltasuna sumingarria da, zientzia eta euskara ez direlako babesten ari.

Liburuak eta webguneak gai honetan sakontzeko:

Liburuak-Libros

• Mapi Alonso: Excepcionales hallazgos en Iruña-Veleia. 2023. Universo de letras
• Juan Martin Elexpuru: Qué está pasando en Iruña-Veleia? 2018. Pamiela
• Felix Zubiaga: Iruña-Veleia bizirik eta El calvario de EuskalHerria 2018. Autoedición.
• H. Iglesias: Les inscriptionsd’Iruña-Veleia. 2017. Amazon
• Euskeraren Jatorria: Iruña-Veleia Nazioarteko Biltzarrak – Congresos Internacionales – The International Congress. 2017 Ebook
• J.M. Elexpuru: Iruña-Veleiako euskarazko grafitoak. 2010. On line
• A. Barandiaran: Veleia afera. 2010. casadellibro

Webguneak-Páginas web

• Ostrakabasea, (castellano)
• Iruña-VeleiaMartxan (euskera-castellano)
• EuskerarenJatorria (euskera-castellano)
• Juan Martin Elexpuru (euskera)
• Ama Ata (castellano) / Fontaneda-Babazorro / SOS-IruñaVeleia – Denetik (castellano)
• Ostraka.mundua.com – Informazioa eta argazkiak (euskera
• http://ostraka.eus/ (euskera)
• Ángulo Oscuro – Eztabaida-foroa (castellano)
• Iruina. Denetik / Terraeantiquae, eztabaida-foroa / Maju-renbloga
• Bisita birtuala egiteko / Visita virtual https://geostraka.eu

Laburpen hau Iruña-Veleia Martxanek egindakoa da, 2024ko ekainean

Este resumen ha sido realizado por Iruña-Veleia Martxan en junio del 2024